Özel Sektördeki Engelli İşçilerin Hakları
Engelli işçi bireyler uzun dönemler toplumda yer edinme ve engellerinin üstesinden gelme konusunda güçlükler yaşamışlardır. Önceki zamanlarda engelli çalışanların hakları konusunda uluslar arası yada ulusal metinlerde çok fazla düzenleme bulunmamaktaydı. Ancak son dönemlerde ülkeler engelli işçi çalıştırma zorunluluğu gibi çeşitli düzenlemelere gitmiştir. Engellilerin, çalışma yaşamına katılımları için birtakım haklar sağlanmıştır. Böylece engelli çalışan hakları konusunda oldukça fazla sayıda düzenlemeye gidilmiştir. Makalede engelli işçi hakları, engelli kıdem tazminatı alabilir mi gibi hususlar üzerinde durulacaktır.
İSTANBUL TAZMİNAT AVUKATI İLETİŞİM
1. Engelli İşçi Çalıştırma Zorunluluğu
İş hukuku mevzuatı işveren karşısında zayıf durumda olan çalışanların haklarını korumayı amaçlamaktadır. Mevzuatta engelli çalışanlar için özel düzenlemeler bulunmaktadır. Bunlardan birisi de İş Kanunu md. 30’da ifade edilen engelli işçi çalıştırma zorunluluğu üzerinedir. Düzenleme uyarınca bir işyerinde 50 ‘den fazla işçi bulunan işletmelerde engelli işçi çalıştırılmalıdır. Bu durumda Engelli işçi çalıştırma zorunluluğu işveren tarafından gözetilmelidir.
Diğer taraftan özel sektörde %3 oranında, kamu kesiminde ise %4 oranında engelli işçi çalıştırılma kotası bulunmaktadır. İşverenin bu kotayı sağlamaması halinde, hakkında para cezası uygulanabilir.
2. Engelliler Hangi İşlerde Çalıştırılabilir?
Engellilerin yalnızca engellerine uygun işlerde çalıştırılabilmesi mümkündür. Engellilerin, engelline uygun olmayan işlerde çalıştırılması yasaklanmıştır. Sözgelimi, ağır işlerde, yeraltı işlerinde, dalgıçlık gibi su altı işlerinde çalıştırılmaları yasaktır. Dolayısıyla engelli bireylerin ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılmaları yasaklanmıştır.
Çoğu işte engellilerin sağlık durumlarının gereği olarak özel tedbirler alınmalıdır. Buna göre bazı iş güvenliği risklerinin bulunduğu işlerde çalıştırılmamaları gerekir. Bunun yanı sıra sağlık kurulu raporunda “çalışamaz” ibaresinin bulunması halinde engellilerin çalışması ve çalıştırılması yasaktır.
İşverenler, işçilerin gereksinimleri ile iş sağlığı bakımından uygun düzenlemeler yapmalıdır. Çalışma koşullarının engellilerin durumlarına göre düzenlenmesi zorunludur. Sözgelimi görme engelli bir birey için gerekli olması durumunda yürüme hattı çizilmesi, ortopedik engellilerin tuvaletlerinin onların durumlarına göre hazırlanması gerekir.
3. Engelliler En Fazla Kaç Saat Çalıştırılabilir?
Engelli bireylerin çalıştırılması gereken en yüksek zaman dilimi engelli olmayanlarla aynıdır. Buna göre engelli çalışanların en fazla 45 saat çalıştırılabilmeleri mümkündür. Bunun dışına çıkacak şekilde, 45 saatin üzerinde bir belirleme yapılamaz. Aksi halde ayrımcılık yasağı ve eşit davranma borcuna aykırı davranılmış olacaktır. Bu durumda da işveren hakkında cezai yaptırımlar söz konusu olabilecektir.
İş Kanununa göre işçi haftalık olarak en fazla 45 saat olarak çalıştırılabilir. Uygulamada işverenler, 45 saatin üzerinde çalışma süresi belirleyerek işçiyi fazla mesai yapmaya zorlayabilmektedir. Ancak fazla mesai konusunda işçinin onayının alınması gerekmekte, yoksa işçinin fazla mesai yapmaması nedeniyle işverenin işçiyi işten çıkarması mümkün olmamaktadır. Buna karşın işveren, fazla mesai yapmaması nedeniyle, iş sözleşmesini feshederse, bunun haksız bir fesih olması nedeniyle, şartları varsa engelli kıdem tazminatı ve ihbar tazminatı alabilecektir. Buna göre engelli çalışanlar;
- Günlük en fazla 11 saat çalıştırılabilir.
- Haftalık, en fazla, 66 saat çalıştırılabilir.
- Yıllık, en fazla mesai süresi, 270 saat olmalıdır.
- Geceleri, en fazla çalıştırılabileceği süre, 7,5 saat olmalıdır.
İşverenin engelli işçiyi bu sürelerden daha fazla çalıştırmak isteyebilir. Bu durumda engelli işçi, fazla mesai ücretine hak kazanacaktır. Böylece işverenden bunu talep edebilecektir. Fakat, işçinin fazla çalışması, bu süreleri aştığı öne sürülebilir. Bu hallerde, engelli işçi haklı nedenle istifa edebilecektir. Böylece, işçinin şartları tutuyorsa, kıdem tazminatı alma hakkı da doğacaktır. Ayrıca birikmiş diğer alacaklar da talep edilebilecektir.
Kamuda çalışan engellilerin kendilerinin istemesi dışında akşam 20.00 ile 06.00 arasında çalıştırılması yasaktır. Kendileri isterse geceleri mesai ya da vardiyalarda çalıştırılabilirler. Bu konuda yazdığımız “Kamuda Çalışan Engelli Bireylerin Hakları” isimi makalemiz okuyabilirsiniz.
4. Engelli Bireylere Ayrımcılık Yapılmaması
Ayrımcılık yasağı Anayasayla korunmaktadır. Bu nedenle hiç kimse, karşısında kim olursa olsun, mevzuatın dışına çıkacak şekilde davranamaz. İş yaşamında da herhangi bir kimseye ayrımcılık yapılması yasaklanmıştır. Bu kapsamda engelli işçilerin hakları şu şekilde sıralanabilir;
- İşe alınma süreçlerinde engelli çalışanlara ayrıcalık tanınması gerekmemektedir. Ancak ayrımcılık da yapılmamalıdır. İşverenler, kendilerine bildirilen kotalarda engelli işçi çalıştırmalıdır. Bunun yanısıra engelli işçi çalıştırma zorunluluğu da işveren tarafından gözetilmelidir.
- Engellilerin eşit işe eşit ücret almaları gerekir. Engelli çalışan maaşı konusunda bir ayrıcalık da yoktur. Buna göre diğer işçilerle aynı ücrete hak kazanırlar. Aksi halde sırf engelli olmaları nedeniyle düşük ücretler almaları, ayrımcılık yasağını ihlal ve eşit davranma borcuna aykırılık olacaktır.
- Uygun iş koşullarının düzenlenmesi gerekir.
- İşten ayrılma hakları vardır. Tıpkı diğer bireyler gibi kanuna uygun bir şekilde işten istifa etme hakları da bulunmaktadır. Bu konuda engelli işçilere bir ayrıcalık sağlanmamıştır.
- Engelliler için işverenler tarafından özel destekler, eğitim hizmetleri ve yetiştirme programlarının hazırlanması gerekir.
İşverenlerin engelli işçiye yönelik bir ayrımcılıkta bulunmaması gerekir. Bu kapsamda işçi alımında, işçinin seçiminde ve engelli işçinin çalıştırılacağı süreler ve koşulları gibi hususlarda buna dikkat edilmelidir. Yoksa, engelli işçiler, haklı nedenle istifa ederek kıdem tazminatı alabilir. Çünkü, bu istifalarında haklı olmaktadır. Ayrıca bu durumda engelli işçinin işe iade ve diğer işçilik alacaklarını alabilmesi de mümkün olacaktır.
İş Kanunu md. 5’te işverenin eşit davranma borcundan söz edilmektedir. İşyerinde engelli bir bireye karşı mobbing gibi bir uygulama ya da ayrımcılık yapılması söz konusu olduğunda bu borca aykırı davranılmış olunmaktadır. Aksi halde, işyerinde engelli çalışana karşı ayrımcılık yapılması durumunda işveren hakkında ceza soruşturması yapılabilir.
5. İşveren Engelli İşçiye Ayrımcılıkta Bulunursa Ne olur?
TCK md. 122’de ayrımcılık yasağı düzenlenmiştir. Buna göre kişilerin dini, ırkı, milliyeti … gibi özelliklerine bakılarak başkalarına karşı ayrımcılıkta bulunulamaz. Engellilik de bu kapsama girmektedir. Buna göre engellileri işe almama, diğerlerine göre daha az maaş bağlama, izinlerden yararlandırılmama gibi ayrımcılığa varan uygulamalara gidilemez. Yoksa, engelliye yönelik ayırıcı tutumları ve davranışları nedeniyle TCK’ nın 122. maddesine göre soruşturma açılabilir.
Mevzuaatta engelli çalışan maaşı konusunda bir ayrımcılık öngörülmemiştir. İşveren bu konuda bir ayrımcılıkta bulunamaz.
İSTANBUL TAZMİNAT AVUKATI İLETİŞİM
6. İşten Ayrılan Engelliyi Yeniden İşe Alma Zorunluluğu
Engellilerin, durumları gereği maluliyete ayrılmaları gerekebilir. Bu durumları sona erdiğinde engelli işçi, ayrıldığı işyerine yeniden dönmek isteyebilir. Bu hallerde işverenin, kadronun müsait olması halinde ve işçi alımı yapması gereken bir durum ise engelliyi yeniden işe alması gerekmektedir. İşyerinin kadrosu müsait değilse işçi alımı yapılacağı zaman, engelliyi ilk sıraya almalıdır. Bunun yanısıra engelli işçi çalıştırma zorunluluğu da işveren tarafından gözetilmelidir.
7. İşyerindeki Çalışma Koşullarının Engelliler İçin Düzenlenmesi
Engelli işçilerin hakları arasında çalışma koşullarının düzenlenmesini talep hakkı da bulunmaktadır. İşverenlerin, işçilerin ihtiyaçları ile iş sağlığı bakımından uygun düzenlemeleri yapmaları gerekir. Engelliler için de onların durumlarına uygun bir çalışma koşullarının düzenlenmesi zorunludur. Sözgelimi görme engelli bir birey için gerekli olması durumunda yürüyüş hattı çizilmesi, çalışacakları yerlerin durumlarına göre hazırlanması gerekir
8. Engelliler İçin Vergi İndiriminin Sağlanması
Engelli işçilerin hakları arasında vergi indirimi hakkı da bulunmaktadır. Engelli işçinin %40’tan fazla engeli varsa, kendisine gelir vergisinden indirim yapılmalıdır. Buna göre %40 ile %59 arasında engeli bulunanlara 3. derece engelli indirimi sağlanır. %60 ile %79 arasında engeli bulunanlara 2. derece engelli indirimi sağlanır. %80 ve üzerinde engelli bulunanlara 1. derece engelli indirimi sağlanmaktadır.
9. Engellilerin Emeklilik Hakkı
Engelli çalışan hakları arasında emeklilik hakkı da vardır. Engelliler açısından emeklilik süreleri diğer çalışanlara göre farklılık göstermektedir. Çünkü kanunda engellilerin engellilik durumlarına göre prim ödemeleri gereken miktarlar ayrıca belirtilmiştir.
Engellilerin en erken emekli olabilecekleri süre 15 yıldır. Buna göre %60’ın üzerinde engeli bulunanların 15 yıldır sigortalı olması durumunda ve 3600 – 3900 arasında primleri de varsa emeklilikleri sağlanır. Fakat, kişinin iş kazası ya da meslek hastalığından dolayı da alttaki paragrafta belirtilecek koşulları sağlamaları halinde 15 yıllık sigortalılık süresi aranmayacaktır.
Bireylere, işe girmesi üzerine iş kazası ya da meslek hastalığına tutulması sonrasında sakatlanması halinde emeklilik hakkı sağlanmalıdır. Bu duruma düşen kişiler, kazanç gücünü %60 oranında kaybedenler, 10 yıllık sigortası ve 1800 gün prim ödemişlerse malullükten emekli olabilecektir. Fakat, engelli işçi, başka birisinin bakımına muhtaç dereceye gelmişse, 10 yıllık sigortalılık koşulu aranmayacaktır. Bu kişilere, 1800 gün prim doldurmuş olması halinde emeklilik hakları verilecektir.
10. Engellilerin İşten Çıkartılması
Engelli işçilerin hakları arasında işten çıkartılması durumund işe iade ve diğer biriken alacakları talep hakkı da bulunmaktadır. Engellilerin durumları nedeniyle işten çıkartılması mümkün değildir. Ancak işverenlerin tıpkı diğer işçiler gibi haklı neden ya da geçerli sebepler varsa, işçiyi işten çıkarabilmesi mümkündür.
İş sözleşmesinin işverence tek taraflı olarak sona erdirilmesi halinde, işçinin yasal olarak tazminat hakkı bulunmaktadır. Ancak kimi durumlarda işverenin, haklı bir nedenle, engelli işçiyi işten çıkarabilmesi de mümkündür. Bu hallerde işçinin tazminat alabilmesi mümkün olmayacaktır.
İşverenin , tazminat vermeden, işçisini işten çıkarabileceği haller Kanunun 25/2. fıkrasında sınırlı olarak sayılmaktadır. Bu haller işveren açısından, iş sözleşmesinin sürdürülmesinin imkansız olduğu durumlardır. Dolayısıyla bu haklı nedenler varsa, işçiyi işten çıkarabilir.
Kanunda sınırlı olarak sayılan bir haklı nedenler sağlık, ahlak ve iyiniyet kurallarına uygun olmayan durumlar ve benzerleri ile zorlayıcı nedenlerdir. Bu durumlarda işveren, iş sözleşmesini tek taraflı olarak sona erdirebilir. Böylece işçisiyle iş ilişkisini bitirebilir.
İşverenin, haklı bir nedene dayalı olarak işçisini işten çıkarabilmesi mümkündür. Ancak, işverenin uygulamada tazminat vermek istememesi nedeniyle Kanundaki haklı nedenlerin bulunmadığı hallerde dahi, işten çıkarma kararı verdiği görülmektedir. Bu hallerde tazminat vermeksizin işten çıkarılan işçinin yasal olarak haklarına kavuşabilmesi mümkündür.
10.1. Engeli Bulunan İşçi Haksız Olarak İşten Çıkarılırsa Hangi Haklara Kavuşabilir
Engelli işçi hakları arasında haksız olarak işten çıkarılma durumunda işe iade ve diğer biriken alacaklarını talep hakkı da bulunmaktadır. Engelliler haksız olarak işten çıkarılırsa ve tazminat verilmezse, ilk önce işe iade davası açabilir. Böylece iş sözleşmesinin (işten çıkarılmasının) haklı bir nedene dayanamadığını belirtebilir. Dolayısıyla feshin geçersiz olduğunu ve fesihten dolayı uğradığı zararlarının giderilmesini talep etmesi gerekmektedir. Engelli işçinin iş güvencesi kapsamında olmaması durumunda doğrudan kıdem ve ihbar tazminatları ile diğer işçilik alacakları da dava konusu yapılabilecektir.
İşveren tarafından herhangi bir haklı neden ortaya konulmaksızın işçi işten çıkarılmış olabilir. Ya da işveren tazminat vermeksizin bazı nedenler öne sürerek engelli işçiyi işten çıkarmış olabilir. Bu durumlarda, engelli işçi, iş sözleşmesinin feshinin haksızlığını öne sürerek, dava açılabilecektir. İşçi dava yoluyla hak ettiği kıdem tazminatına da hak kazanabilecektir.
10.2. Engellilerin İstifa Etmesi Halinde Kıdem Tazminatı Hakkı
Engelli işçi hakları arasında kıdem tazminatı hakkı da bulunmaktadır. İşçilerin, işten çıkıncaya kadar olan hizmetleri karşılığında, işverenin kanunen ödemesi gerekli toplu para, “kıdem tazminatı” olarak adlandırılmaktadır. İşçinin hangi durumlarda kıdem tazminatına hak kazanacağı İş Kanunda gösterilmiştir. Buna göre Kanun kapsamında çalışan işçi, işverenin işyerinde en az bir yıldır çalışmış olması halinde, kıdem tazminatı alabilecektir.
İşinden, istifa ederek ayrılan işçiler, iş hukuku alanındaki düzenlemeler uyarınca, kural olarak, kıdem tazminatı isteme hakkına sahip bulunmamaktadır. Engelli işçinin iş sözleşmesini kendi isteğiyle tek taraflı feshetmesi durumunda kıdem tazminatı alabilmesi için gerekli bir takım istisnalar vardır. Bunlar şu şekilde sıralanabilecektir;
- Öncelikle en az 1 yıllık çalışıyor olması gerekmektedir.
- Erkek engelli işçi, askerlik görevinden dolayı işinden ayrılması halinde kıdem tazminatı alabilir. Bu sebebe dayanan erkek engelli işçi e-devlet üzerinden yahut askerlik şubelerinden alacağı sülüs belgesini, istifa ettiğini bildirerek, işverene yazılı olarak teslim etmelidir. Askerlik hizmetinin bedelli olması nedeniyle dahi işçinin tek taraflı fesih hakkı bulunmaktadır.
- Emeklilik hakkı geldiğinde, işinden ayrılması halinde engelli kıdem tazminatı alabilecektir.
- Engelli kadın işçi, evlilik tarihi itibariyle bir yıl içerisinde evlilik durumuna dayalı olarak işinden ayrıldığında kıdem tazminatı alabilir.
- İş Kanunu md. 24’te öngörülen durumları öne sürebilir. Böylece iş sözleşmesini haklı nedenle feshi durumunda, engelli kıdem tazminatı alabilir.
11. Engeli Bulunan İşçilerin Yıllık İzin Hakkı
Engelli işçi hakları arasında yıllık izin hakkı da bulunmaktadır. Engelli işçinin yıllık izinlerinin verilmemesi ya da bir kısmından yararlandırılmış olması durumunda işten çıkarılması üzerine ücrete dönüşen bu izinlerinin karşılığı olan ücretini isteyebilmesi de mümkün olmaktadır. Engelliler diğer çalışanlar gibi 30 gün yıllık izin alabilirler. Fakat, işverenlerin bu süreyi uzatabilmesi mümkündür. Dolayısıyla engelli çalışanla ilgili yıllık izin konusunda ayrı bir düzenlemeye gidilmemiştir.
